Choroba zwyrodnieniowa stawów

Choroba zwyrodnieniowa stawów (OA) jest częstym schorzeniem nękającym ludzkość od setek lat. Charakteryzuje ją ból, zmniejszenie ruchomości oraz sztywność stawów na skutek zmian zwyrodnieniowych błony maziowej i chrząstki stawowej. Powstaje w wyniku szeregu zmian wstecznych w komórkach i substancji podstawowej, powodujących utratę ilości i wydolności chrząstki stawowej, z obecnością odczynów naprawczych chrząstki i przebudowy kości.

Chorobę zwyrodnieniową stawów uważano za normalny skutek starzenia. Jednakże, obecnie istnieje przekonanie, że OA jest następstwem złożonego wzajemnego oddziaływania wielu czynników, w tym, predyspozycji genetycznych, lokalnego stanu zapalnego, sił mechanicznych oraz procesów komórkowych i biochemicznych. Ograniczone możliwości lecznicze wynikają z trudności w określeniu, we wczesnym okresie choroby zwyrodnieniowej, specyficznych cech tego procesu oraz braku wskaźników choroby. W badaniach laboratoryjnych – analizie krwi i płynu stawowego – nie stwierdza się czynników zwyrodnienia, a proces chorobowy w najwcześniejszym okresie ograniczony jest do powierzchownej warstwy chrząstki stawowej. Istnieją zarówno dane histologiczne, jak i kliniczne świadczące o znacznym odczynie zapalnym tkanek miękkich w chorobie zwyrodnieniowej stawów. Rolę sprawczą przypisuje się działaniu cytokin, głównie interleukiny-1, interleukiny-6, czynnika martwicy nowotworów (TNF-α ) oraz czynnika stymulacji powstawania kolonii granulocytów-makrofagów (GM-CSF).

Rozpoznanie OA jest komplikowane przez wiele czynników. Należy do nich brak konkretnych ustaleń fizycznych lub laboratoryjnych i rozbieżności między objawami klinicznymi i wynikami badań radiologicznych. W rezultacie, OA jest często diagnozowana na podstawie ogólnego wrażenia klinicznego w zależności od wieku pacjenta i wywiadu, wyników w badaniu fizykalnym i radiologicznym. W celu przezwyciężenia tych trudności, podejmowane są próby standaryzacji definicji, klasyfikacji i rozpoznania OA przy użyciu tradycyjnych kryteriów diagnostycznych. Kryteria te zostały sformułowane zgodnie z objętym obszarem anatomicznym i obejmują kolano, rękę i biodro. Istotnym elementem dla oceny OA jest prawidłowe przypisanie objawów podmiotowych i przedmiotowych do dotkniętego obszaru anatomicznego. Na przykład, ból i inne objawy wynikające z OA może być mylony z procesem w zakresie tkanek miękkich, takim jak zapalenie kaletki okołostawowej; dodatkowo ból w określonym obszarze może wynikać ze zmian OA w innych miejscach lub może być spowodowany procesem pozastawowym.

Choroba zwyrodnieniowa stawów (OA) występuje najczęściej u pacjentów powyżej 40 roku życia. Głównym objawem związanym z OA jest ból, który zazwyczaj narasta w czasie ruchu i ustępuje w spoczynku. W bardziej zaawansowanym stadium choroby, ból można zauważyć, mimo stopniowo mniejszej aktywności, ewentualnie występuje w spoczynku i w nocy. Epizodyczny wzrost bólu sugeruje zapalenie błony maziowej spowodowane przez choroby „krystaliczne”/metaboliczne lub uraz. Niektórzy pacjenci przypisują zmienne objawy zmianom w pogodzie, ale dowody wpływu zmiennego ciśnienia barometrycznego, opadów i temperatury zewnętrznej są sprzeczne. Choroba zwyrodnieniowa stawów (OA) wynika ze zmian chrząstki stawowej wywołanych przez złożony wpływ czynników genetycznych, metabolicznych, biochemicznych i biomechanicznych z wtórnym działaniem czynników zapalnych. Proces ten polega na interaktywnej degradacji i naprawie chrząstki, kości i błony maziowej. Chondrocyty są prawdopodobnie najbardziej istotnymi z komórek odpowiedzialnych za rozwój procesów zwyrodnieniowych. Badania na ludziach i zwierzętach wskazują, że chondrocyty wykazują liczne zaburzenia funkcji metabolicznych jako część procesu choroby zwyrodnieniowej stawów. Należą do nich podwyższony poziom aktywności proliferacyjnej, syntezy i degradacji. Jednakże, nieprawidłowe odpowiedzi fizjologiczne obserwowane w chorobie zwyrodnieniowej stawów, nie mogą być reprodukowane przez pojedynczy izolowany czynnik komórkowy. Patologiczne zmiany w innych tkankach stawu, takich jak zapalenie błony maziowej, może mieć wpływ na aktywność chondrocytów. Tak więc, wszystkie tkanki stawu mogą komunikować się ze sobą i mają wpływ na zachowanie się nawzajem. Dlatego też, jest prawdopodobne, że kombinacja czynników występujących w stawie zwielokrotnia zmiany metaboliczne. U większości pacjentów OA jest związana z jednym lub więcej czynników, takich jak starzenie się, zawód, uraz i powtarzających się w czasie przeciążeń. Związki te są najsilniejsze dla OA kolana i ręki, słabsze w biodrze. Jak te elementy, współdziałają z wpływem genetycznych i innych czynników w rozwoju OA pozostaje niejasny. W grupie chorych z chorobą zwyrodnieniową kolana przewagę stanowią pacjenci powyżej 40 roku życia, zgłaszający uczucie sztywności lub blokowania, pojawiające się przy podjęciu pierwszych kroków po dłuższym siedzeniu. Chorzy ci zgłaszają także dolegliwości bólowe podczas większej aktywności ruchowej oraz unikają kucania i klękania. Część chorych godzi się na zmniejszenie poziomu codziennej aktywności ruchowej oraz zaprzestanie uprawiania sportu na poziomie rekreacyjnym celem zmniejszenia dolegliwości bólowych.

Cele leczenia pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów (OA) to kontrola bólu i obrzęku, dla zminimalizowania niepełnosprawności, poprawy jakości życia, zapobieganie progresji procesu oraz edukacja pacjenta na temat jego roli w zespole terapeutycznym. Celem nadrzędnym powinno być zindywidualizowane oczekiwań pacjenta, zależnie od poziomu funkcji i stopnia aktywności, stawów objętych procesem OA, nasilenia choroby, potrzeb zawodowych i rekreacyjnych, a także charakteru ewentualnych współistniejących problemów medycznych. Istotnym elementem tworzenia planu leczenia jest prawidłowe przyporządkowanie oznak i objawów w miejscu docelowym. Subiektywne dolegliwości i obiektywne ustalenia mogą wspomóc nas w projektowaniu odpowiednich celów terapeutycznych. Stopień, w jakim cele leczenia zostały osiągnięte należy okresowo oceniać; taka ocena może ułatwić wspólne podejmowanie decyzji z pacjentem o tym, czy i jakie mogą być potrzebne korekty w programie leczenia.

Choroba zwyrodnieniowa stawów (OA) jest częstą przyczyną bólu i niepełnosprawności. Leczenie jest ukierunkowane na ich zmniejszenie. Nie ma żadnych środków farmakologicznych, których działanie zostało potwierdzone w celu zapobieżenia progresji uszkodzenia stawów na skutek OA. Proces leczenia OA zawiera kombinację elementów niefarmakologicznych, takich jak ćwiczenia i edukacja pacjenta; terapii farmakologicznej, jak preparaty doustne, miejscowe i wewnątrzstawowe; oraz interwencje chirurgiczne, w tym całkowita endoprotezoplastyka stawu.

Dariusz Witoński
specjalista ortopeda